Дулат Бабатайұлы
(туғанына 220 жыл толды)

Дулат Бабатайұлы — ( 1802ж, Семей облысы, Омбы губерниясы, Ресей империясында туған — 1874ж сол жерде қайтыс болған ) — қазақ ақыны, ағартушы, педагог, қоғам қайраткерi, шығармашы, жырау, қазақ жазба әдебиетiнiң негiзiн қалаушылардың бiрi, ағартылған ислам негiзiнде еуропалық мәдениетке жақындау рухындағы мәдениеттi реформалаушы. Ұлы Абайдың ұстазы.

1802 жылы Омбы губерниясының Семей облысы Аягөз ауылында (қазiргi Шығыс Қазақстан облысы Аягөз ауданы) дүниеге келген. Оның өмiрi туралы ақпарат iс жүзiнде жоқ. Найман тайпасының Қаракерей руының Сыбан руынан шыққан. Көшпендi отбасында дүниеге келген, бұл оның өз заманының ең бiлiмдi қазақтарының бiрi болуына кедергi болған жоқ. Бала кезде ауыл молдасынан арабша хат таниды.Араб поэзиясын жақсы бiлген. Өзiне дейiнгi әдебиет үлгiсiнен мол сусындап,көне ақын,жыраулар мұрасынан,ескi тарихи аңыздар мен эпикалық жырларды тыңдап,жастайынан нәр алып өскен ол, өз дәуiрiндегi ең бiлiмдi адамдардың бiрi болды. Дулат халықтық шығармаларды,алдыңғы дәуiрлерден жеткен ұлттық поэзия үлгiлерiн жаттап өскен, көне түркi поэзиясынан тағлым алған. Өлеңдi ауызша да жазбаша да шығарған ол ақындық дәстүр арнасында шығармалар туғызып,қазақ поэзиясын мазмұн,тақырып жағынан байытып, түр, көркемдiк тәсiлдер тұрғысынан сапалық белгiлер әкелiп,жаңа сатыға көтердi.

Дулаттың "Өсиетнама" атты алғашқы шығармалар жинағы 1880 жылы Қазанда басылып шықты. Оның еңбексүйгiштiк пен адалдық сияқты iзгiлiктердi дәрiптейтiн және жамандықтарды, сандырақ пен жалғандықты, әлеуметтiк әдiлетсiздiктi, бекершiлiктi, сасқалақтықты сынайтын өлеңдерi қазақтар арасында кеңiнен танымал болды. Ол өз шығармаларында патшалық Ресейдiң билiгiн және олардың қазақтарға деген қарым-қатынасын жиi сынға алып, қазақтардың орыс мәдениетiн қабылдауына қарсы шықты. Соңғы жағдай кеңес заманында оның шығармалары жарияланғанына қарамастан, ерекше атаққа ие болмайтындығына әкелдi.

Дулат Қазақ поэзиясында жаңа нұсқа жүйесiн — "а а а б"рифмасын енгiздi. Бұл рифманы Абай өз өлеңдерiнде қабылдап, одан әрi дамытты. Қазақ, әдебиет тарихында Дулат шығармалары әр түрлi бағаланып, 1940-1950 жылдары әдеби даулардың нысаны болды. КОКП ОК Пленумында және қазақ әдебиетiнiң негiзгi мәселелерiне арналған ғылыми конференцияда (1959) Дулатқа консервативтi ақынның бағасы берiлдi. Дулаттың шығармашылығын орта мектептерде оқымау туралы шешiм қабылданды. Сондықтан М.Әуезов "Абай жолы" романында Дулатты Барлас деген ойдан шығарылған атпен шығарады. Дулат шығармашылығына ғылыми баға беру оның барлық шығармаларын жинап, баспаға дайындаған Қ.Өмiрәлиевтiң зерттеулерiмен байланысты. Ақынның шығармалары әр түрлi хрестоматияларда; "XVIII—XIX ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары" жинағында (А., 1962); "Үш ғасыр жырлайды" басылымында ("революцияға дейiнгi кезеңдегi қазақ ақындарының шығармалары", А., 1965) басылды. "Еспембет" поэмасы алғаш рет "Жұлдыз"журналының 5-нөмiрiнде жарияланды. 1991 жылы Дулаттың "заман сазы"атты шығармалар жинағы жарық көрдi. Ақынның көптеген шығармалары Қазақстан ҒА Орталық ғылыми кiтапханасының қолжазба қорында сақтаулы.

Дулат Қазақ поэзиясында сатира жазған алғашқы ақын болды. Бiзге жеткен төрт-бес сатиралық өлең қазақ өлеңдерiне жаңа формалар әкелдi. Оның "Чижик және Бөдене", "Тит", "қара қарға тамақ алғысы келедi", "Шаштараз" өлеңдерi дәл осы туралы айтады. Оның бiлiмi ауыл молдасынан оқумен шектелдi, алайда, ақындық өнер ерекше сыйлық ретiнде бағаланған жерде тұрып, алдыңғы ақындардың мұрасынан, ежелгi тарихи аңыздар мен поэтикалық аңыздардан алынған барлық жақсылықтарды бойына сiңiрiп, Дулат өз заманының бiлiмдi адамдарының бiрi болды, Араб грамотасын жақсы бiлдi.

Оның көмегiмен бiзге XVII ғасырдың ақыны Ақтамбердi жыраудың поэтикалық шығармалары жеттi. Дулат Бабатайұлы-өлеңдерi типографиялық әдiспен басылып шыққан тұңғыш қазақ ақыны. Бұл кiтапты баспаға Сейiлұлы Мәулiкен дайындады. Дулаттың сегiз жүзге жуық өлең жолдарын жинап, оларды "Өсиет-нама" — "iлiмдер кiтабы" деп атады және Қазанда жеке жинақ шығарды. Сонымен қатар, Болаттың өлеңдерiн Байдiлда (1839-1919) жинады, олардан басқа Ғаббас Байдiлдаұлы мен Шәкiр Әбенұлы да болды, олар Дулаттың өлеңдерi жазылған қолжазбаларды сақтап қалды. Сонымен, Болаттың 1500-ден астам өлең жолдары баға жетпес рухани мұраға айналып, адамдарға жеттi. Дулат өз iстерiмен және өлеңдерiмен қазақ жерiн отарлауға қарсы шыққан адамдардың бiрi болған. "Ақтан жас" өлеңiнде ол бұрын қазақтар жоңғарлардан қорғаған жер ендi отарлаушылардың қолына түскенi туралы жазады.

Осы өлеңдерден Дулаттың қандай ақын болғанын түсiнуге болады. Ұлы Абай Болаттың өлеңдерiн мұқият оқып, оның кейбiр уәждерiн пайдаланды. Мысалы, Абайдың "Мiне, мен Болыс болдым" өлеңiнде Дулаттың "болыс күледi"деген тақырыбы пайдаланылған. Дулат Қазақ поэзиясында сатира жазған алғашқы ақын болды. Бiзге жеткен төрт-бес сатиралық өлең қазақ өлеңдерiне жаңа формалар әкелдi. Оның "Чижик және Бөдене", "Тит", "қара қарға тамақ алғысы келедi", "Шаштараз" өлеңдерi дәл осы туралы айтады. Оның сынының ұшы қазақ даласында патша әкiмшiлiгi құрған қоғамдық-саяси құрылымға бағытталған. Көптеген қазақтардың осыған байланысты туындаған қиын-қыстау жағдайы Болат поэзиясының басты объектiсiне айналды… Ол халықтың жағдайы туралы жүрегi ауырады, қираған ауылдарды бейнелейдi, жерi мен малын жоғалтқан және үмiтсiз жағдайға тап болған адамдардың жағдайын сипаттайды.

Дулаттың өлеңдерiнде ойлар, қызықты бейнелер, сөздiң ерекше бұрылыстары бар, сондықтан ол ақын ретiнде өте қызықты. Мысалы, адамды қиын мiнезiмен сипаттай отырып, оны "аяздан қатып қалған ағашпен"салыстырады. Бiрақ, негiзiнен, Дулаттың өлеңдерi дидактикалық, ғибратты. Олар уақытты бағалады. Оның замандастарының арасында табиғаттың суреттерiн соншалықты әдемi суреттейтiн адамдарды табу қиын. Ол адамның мiнезiн керемет суреттейдi. Сонымен қатар, тарихи жағдайдың күрделiлiгi, үйреншiктi шаруашылық, әлеуметтiк және тұрмыстық салтты бұзу процесiнiң жаңалығы мен өзгеше болуы кейбiр қазақ ақындарының арасында орын алып жатқан оқиғалардан үрейленiп, қорқыныш туғызды, олардың өткендi дәрiптей бастауына септiгiн тигiздi. Осылайша, Дулат, Шортанбай және Мұрат ақындары болып табылатын "қайғы дәуiрiнiң" ("Зар заман") әдеби ағымы пайда болды. Ақын отаршыл шенеунiктер мен қазақ феодалдарын олардың ашкөздiгi мен екiжүздiлiгi, заңсыздығы мен қатыгездiгi үшiн аяусыз сынға алады және құрметтемейдi. Дулат Бабатайұлы өз заманына және қалыптасқан жағдайға Қазақ хандығындағы бұрынғы өмiрмен қарама-қайшы келедi, ол "торғайлар қойдың арқасына ұя салады" деген ұранмен қазақ хандығының өткен шындығын жырлайды және өз уақытын сынайды.

Зар заман, қиын кезең (қайғы-қасiрет) —ХIХ ғасырда патша үкiметiнiң хан билiгiн жою кезеңi, 1867-1868 жылдары "қазақтарды басқару туралы ереже" енгiзiлгеннен және оның негiзiнде жаңа тәртiп орнатылғаннан кейiн. Хан билiгiнiң жойылуына байланысты дәстүрлi қазақ қоғамы тұрған негiзгi негiздер жоғалды. Ақын Шортанбай Қанайұлының "Зар заман" жыры бойынша аталған. Кейiннен Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Әбубәкiр Кердерi және т.б. шығармашылығында көрiнiс тапқан "Зар заман" әдеби ағымы пайда болды. Олардың шығармаларында кең жайылымдар мен құнарлы жерлерден айыру, шенеунiктердiң қатыгездiгi, зорлық-зомбылық пен парақорлық, этикалық құндылықтардың құлдырауы, исламнан кету және т. б. нәтижесiнде шиеленiскен халықтың жағдайының объективтi нашарлауы көрiнiс тапты. Болашақтың жолдарын таба алмай, олардың көпшiлiгi өткендi идеализациялауға бет бұрды, бұл олардың күрделi қарама-қайшылықтарға әкедi.олардың. Басқалары басқа әлемдегi ең жақсы өмiр туралы армандарда жұбаныш iздедi. Олардың барлық қайғы-қасiреттерi,көңiл-күйлерiмен қорқыныштары бейнеленген. Ақын Шортанбай Қанайұлының "Зар заман" жыры бойынша аталған. Кейiннен Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Әбубәкiр Кердерi және т.б. шығармашылығында көрiнiс тапқан "Зар заман" әдеби ағымы пайда болды. Олардың шығармаларында кең жайылымдар мен құнарлы жерлерден айыру, шенеунiктердiң қатыгездiгi, зорлық-зомбылық пен парақорлық, этикалық құндылықтардың құлдырауы, исламның канондарынан кету және т. б. нәтижесiнде шиеленiскен халықтың жағдайының объективтi нашарлауы көрiнiс тапты. болашақтың жолдарын таба алмай, олардың көпшiлiгi өткендi идеализациялауға бет бұрды, бұл күрделi қарама-қайшылықтарға әкелдi олардың шығармашылығында. Басқалары басқа әлемдегi ең жақсы өмiр туралы армандарда жұбаныш iздедi. Олардың барлық объединяло упадническое көңiл-күй: қасiрет туралы былом, қорқу келер. Сонымен қатар, олар психологиялық бейнелердiң шынайылығына, анықтығына және нақтылығына ұмтылып, қазақ әдеби тiлiнiң дамуына белгiлi бiр үлес қосты. Сонымен қатар, олар психологиялық бейнелердiң шынайылығына, анықтығына және нақтылығына ұмтылып, қазақ әдеби тiлiнiң дамуына белгiлi бiр үлес қосты.